20 Сентябр 2019
Ба истиқболи Рӯзи шаҳри Хуҷанд
Забон сарвати бебаҳои маънавист, ки аз насл ба насл мегузарад, муносибати наслҳоро барқарор дошта, ганxинаи илму маданиятро ҳифз ва насиби авлоди оянда мегардонад.
Забони тоҷикӣ дар фосилаи мавҷудияти таърихии хеш бо низоми муайян ташаккулу таҳаввул ёфта меояд. Дар муддати бештар аз ҳазор сол авзои сиёсӣ, дигаргуниҳои куллии сохториву ҳукуматӣ, мазҳабиву фарҳангӣ ва суннативу маросимӣ ба таркиби луғавӣ, хусусиятҳои грамматикии он таъсири бевоситаи худро гузоштаанд.
Ташаккули таркиби луғат, аз ҷумла лексикаи расму оин ба ҳаёт ва таърихи офаринандаи он - халқ алоқаманд мебошад.
Истилоҳоти хешутаборӣ дар як халқ вобаста ба ҷойи зист (шаҳр, ноҳия, деҳот ва ҳатто маҳал), табақаи иҷтимоӣ бо тарзҳои вижа истифода мешаванд. Масъалаи мазкур, ки як қисми ҳаёти мардум аст, мавриди таҳлилу тадқиқ қарор гирифтааст.
Барои ифодаи истилоҳоти хешутаборӣ мардуми Хуҷанд мафҳумҳои зеринро кор мефармоянд: дадо, бува, ако, уко, буча, оча, бӯво ва ғайраҳо.
Бисёре аз ин истилоҳот на танҳо нисбат ба хоҳару бародарони хунӣ, бобою бибии худ, балки ба як қатор хешони дуру наздик ва ашхоси бегонае, ки дар ҳамин синну сол мебошанд, кор фармуда мешаванд. Ин ҷо қайд кардан бамаврид аст, ки хешии хунӣ ду хел мешавад: наздик ва дур. Мувофиқи гуфтаҳои ахбордеҳамон, ба гурӯҳи хешони наздик се насл дохил мешаванд. Наслҳои дигарро, ки пас аз насли сеюм меоянд, хеши дур меноманд. Ин таснифот на танҳо дар байни халқи тоҷик, балки дар миёни дигар халқҳои Осиёи Миёна низ вуҷуд дорад. Хеши наздик, ки аз се насл иборат аст, падар, писар ва невара, навера (набера)-ро дар бар мегирад. Хеши дур бошад, наслҳои пас аз насли сеюм ояндаро дар бар мегирад. Дар Хуҷанд ин наслҳоро эвара (абера), чевара (чабера), пушти дар ва бегона меноманд.
Ҳангоми таҳлили истилоҳоти хешутабории Хуҷанд пай бурдан мумкин аст, ки аксарияти ин истилоҳот маънои гурӯҳӣ доранд ва доираи зиёди ашхосро дар бар мегиранд. Масалан, падари волидайн ва бародарони падари волидайнро бо истилоҳи бӯво (бобо) ифода мекунанд. Дар бархе аз оилаҳо бародари калонии падарро низ бо ҳамин истилоҳ ном мебаранд. Ба ғайр аз ин, ҳамаи мӯйсафедонро ҳангоми муошират ҳамин тавр меноманд. Чунончи, ба ин гурӯҳ истилоҳоти амак, ако, укоро дохил кардан мумкин аст.
Бо истилоҳи амак, ба ғайр аз бародарони падар, мардони бегонаро низ ҳангоми муошират ном мебаранд.
Истилоҳи ако- ро на танҳо ба бародари калонии гӯянда, балки ба он ашхосе, ки аз гӯянда калонтар аст, истифода мебаранд.
Бо истилоҳи уко бародари хурдии худ ва шахсони бегонаи аз худ хурд ифода мешаванд.
Истилоҳоти хешутабории занона ба монанди оча, хола, буча, кеноя ва ғайра низ аз ҳамин қабиланд.
Ҳамин тавр, истилоҳоти мазкур характери истилоҳоти умумии муомиларо ба худ касб кардаанд. Мардум ин вожаҳоро барои муомила бо ашхоси бегона бо назардошти синну сол истифода мебаранд.
Истилоҳоти хешутабориро аз ҷиҳати мансубият ба ин ё он тараф ба гурӯҳҳо ҷудо кардан мумкин аст:
а) истилоҳоте, ки хешовандони тарафи падарро ифода мекунанд, ба монанди амма, аммоя, аммача, амак, амакпочо, амакбачча, аммабачча, амакбӯво ва ғайра; ,
б) истилоҳоте, ки хешовандони тарафи модарро ифода мекунанд, ба монанди хола, ойхола, тағо, тағобачча, холабачча, тағобӯво ва ғайра;
в) истилоҳоте, ки барои ҳар ду тараф баробар истифода мешаванд, ба монанди оча, она, бува, оя, ая, бӯво, ойтета (гунаи ойтӯта низ дар лаҳҷаи Хуҷанд мавриди истифода аст), катта, каттаоя ва ғайра.
Зикр бояд кард, ки дар таркиби лексикаи маросимии тӯй истилоҳоте, ки маҳфуми хешу таборро ифода мекунанд, хеле фаровон аст. Дар натиҷаи барпо кардани тӯйи арӯсӣ истилоҳоти хешутабории нав ба вуҷуд меоянд. Ба монанди қудо, қудою анда, келин, домод, қайно, қайинсинӣ, қайнӣ, авусун, боҷа, қайнокалон, қайнобува ва монанди инҳо.
Аксарияти ин истилоҳот барои ҳар ду тараф: тарафи арӯс ва тарафи домод як хел истифода мешавад. Яъне модари арӯс барои домод ва модари домод барои арӯс қайно ҳисоб мешавад. Ё ки ҳар ду тараф якдигарро бо истилоҳи қудо ном мегиранд. Дар байни ин истилоҳот вожаҳое вуҷуд доранд, ки барои ҳар ду тараф баробар истифода намешаванд, ба монанди авусун, боҷа ва ғ.
Вақте ки мардуми Хуҷанд ба хона арӯс меоваранд, ӯро бо истилоҳи келин ном мебаранд. Оилае, ки духтарашонро ба шавҳар медиҳанд, шавҳари духтарашонро бо истилоҳи домод ном мебаранд. Ҳар дуи онҳоро дар якҷоягӣ зану шў меноманд: Духтарама имрўз хонава бийо гуфтагӣ будам, аҷойибот зану шў ҳаддошон омдан.
Ҳангоми муроҷиат ба аъзои оила ва хешовандони ҳамдигар, арӯсу домод он истилоҳотеро кор мефармоянд, ки ҳар кадоми онҳо нисбат ба оилаи худ истифода мебаранд. Масалан, агар домод модарашро бува гӯяд, арӯс ҳам модари домодро ҳамин тавр мегӯяд. Аммо дар мавриде, ки арӯс ё домод дар бораи он кас гуфтанӣ мешаванд истилоҳи қайно, қайнобуваро кор мефармоянд. Аз ин бармеояд, ки ин истилоҳот ду хел кор фармуда мешаванд: ҳангоми шахси мавриди назар шахси дуюм (мухотаб) қарор гирифтан ва ҳангоми шахси мавриди назар шахси сеюм (ғоиб) қарор гирифтанд.
Ин таснифотро дар ҷадвали зерин меорем:
Аъзои оилаи домод барои арӯс Шахси дуюм (мухотаб) Шахси сеюм (ғоиб)
Модар Бува (айа) Қайно, қайнобува
Падар Дадо (дада) Амак
Бародар Ако, поччо Қайнӣ
Хоҳар Буча (ава) Қайинсинӣ
Ҳамсари бародар Кеноя Авусун
Шавҳари хоҳар Поччо Поччо
Модаркалони домод Оча (бува, ойтӯта, она…) Қайнокалон
Аъзои оилаи арӯс барои домод
Модар Бува (айа) Қайно, қайнобува
Падар Дадо (дада) Амак,амакпоччо
Бародар Ако Қайнӣ
Хоҳар Буча (ава) Қайинсинӣ
Шавҳари хоҳар Поччо Боҷа
Ҳамсари бародар Келин, кеноя, кемча
Келин, кеноя, кемча
Мисолҳо: Имшаб хонава амакаму қайном мебийон. Ойилошон ҷудойам калон, се-та қайинсинию чот-та қайним ҳайан. Дина хонава буви авусунам омдаги будан…
Истилоҳоти қудою анда, қайину бӯйин, қудомаддак, қудозанак, қудохола, қудопоччо ва ғайра низ аз қабили калимаҳои хешутаборӣ ба ҳисоб меравад.
Аз таҳлилҳои боло бармеояд, ки истилоҳоти хешутабориро ба ду гурӯҳ тақсим кардан мумкин аст:
1) истилоҳоте, ки шахс аз давраи таваллуд онҳоро кор мефармояд;
2) истилоҳоте, ки пас аз оиладоршавӣ ба вуҷуд меоянд.
Машҳура Ҳасанова
